Heyelan, bir diğer adıyla da toprak kayması; alt tabakası bir takım dolgu malzemelerinden ve kayalıklardan meydana gelmiş yamaç kesimlerinde; bu yamacın dış kaynaklar sebepli aşağı yöne ya da dışarıya doğru hareket etmesi / kaymasıdır. Topraktan ya da kayalardan oluşan bu kısımların, yer çekiminin de etkisiyle yerlerini değiştirmelerine heyelan denmektedir. Dünya üzerinde en sık meydana gelen doğal afetlerden biri heyelandır ve Türkiye’de şartlar bakımından heyelanın en çok yaşandığı yerler Karadeniz ve Doğu Karadeniz bölgeleridir.
Heyelan oluşmasına sebep olacak faktörler
Yağış : Heyelanın gerçekleştiği bölgelere bakıldığında, genel olarak normalden daha fazla yağış alan bölgelerde gerçekleştiği dikkatleri çekmektedir. Çünkü bu tip bölgelerde oluşan fazladan yağış toprağa sızdıktan sonra toprağın giderek şişmesine ve ağırlaşmasına yol açar. Bazı durumlarda da kendine akış sağlayacak bir alan bulamadığında tamamen aynı yerde birikebilip iyice ağırlık yapabilir. Bunun sonucunda toprak iyice kayganlaşacak ve heyelan kaçınılmaz olacaktır.
Arazinin yapısı : Arazinin yer aldığı bölge, araziyi oluşturan toprağın yapısı ve bu toprağın bileşenleri heyelan riskini arttırmada ya da azaltmada büyük önem arz ederler. Örneğin; aşağıya doğru uzanan bir yapıda olan ve killi topraktan oluşan bir arazide heyelan gerçekleşmesi çok yüksek bir ihtimaldir.
Bitki örtüsü tahribi : Heyelan riski olan alanlarda, heyelan yönünde kalan bitkiler ve ağaçlar kendi kökleriyle toprağa tutundukları gibi bu şekilde toprağın da kaymasını bir nebze önlemektedirler. Bu bitkiler ve ağaçlar kesilip yok edildiklerinde ise toprağın emdiği su, bu toprakların tekrardan ağırlaşmasına ve ağırlaştığında kaydığı için onları tutacak bir kök bulunmadığından heyelan riskinin çok büyük olmasına sebep olur. Üstelik yer altına salınabilecek kökler olmaması, alt tabakadaki toprakların su birikintileri sebebiyle aşınmasına ve toprak yarılmaları yaşanmasına sebep olacaktır.
Eğim : Eğim ne kadar fazla olursa toprağın yer çekimine yenik düşme ihtimali de bununla doğru oranda artmaktadır. Eğimin arttığı her nokta toprak kayması yaşanması için bir adım öne gidilmesi anlamını taşır.
İnsan faktörü : İnsanların yol yapma amacıyla dağlık bölgelerde inşa ettikleri yollar, tüneller vb. yapılar inşa edildikleri bölgede toprağın eğimini bozdukları için yamaçlardaki heyelan riskini bir anda yükseltir.
Yer çekimi : Toprağın eğimine göre yer çekimi kuvvetine yenik düşme ihtimali doğru orantıda yüksektir.
Deprem : Heyelan riski altında olan bölgelerde deprem meydana gelmesi, o bölgedeki kaymaya müsait toprakları anında harekete geçirir ve heyelan olma ihtimali çok yüksektir.
heyelan-nasil-olusur
Heyelan çeşitleri
Asıl heyelanlar : Asıl heyelanlar dediğimiz heyelan çeşitlerinin oluşmasındaki en büyük etken sudur. Suyun kayganlaştırdığı alanda büyük toprak kitleleri kaymaya hazır haldedirler. Ülkemizde en çok bu tip toprak kaymaları meydana gelmektedir. Özellikle bol yağış alan ve dik yamaçlarda toprak kütleleri bulunan bölgelerde (Trabzon, Sinop, Of gibi) asıl heyelanların ortaya çıkma ihtimali çok yüksektir.
Göçme durumları : Heyelanın oluştuğu sırada farklı bir oluşum içerisine girilen heyelan çeşididir. Heyelan esnasında birbirinden ayrılarak kopan toprak parçaları, koptukları yüzey boyunca aşağıya doğru giderken yer değiştirerek dönerler. Böylelikle yer değiştirdikleri için kayacakları eğim hızları ve düşecekleri noktalar da otomatikman değişir. Büyük Çekmece ve Küçük Çekmece göllerinin kenar kısımlarında oluşan göçükler bu tip göçmelere örnek olarak gösterilebilir.
Heyelandan korunmak için yapılması gerekenler
Akarsuların yataklarına aktığı yolu daha dayanıklı hale getirebilecek duvarlar ve örgüler yapılmalıdır.
Heyelan riski bulunan bölgelere mümkün olduğunca ağaç dikilmelidir.
İnsanların ulaşımı için yapılacak yolların mümkün olduğunca heyelan bölgelerinden uzaklarda inşa edilmesi gerekmektedir.
Dik yamaçlara mümkün mertebe oyulma işlemi yapılmamalıdır.
Zemin yumuşaksa ve kayma riski varsa mutlaka sertleştirme çalışmaları yapılmalıdır.
Yol yapımlarında kazılacak yerler mümkün olduğunca yarık şeklinde kazılmamalıdır.
Heyelan ve erozyonun farkı
Heyelan bir anda gerçekleşebilirken erozyonun gerçekleşmesi uzun bir zaman dilimini kapsayabilir.
Heyelan aslen bir toprak kaymasıdır, erozyonun anlamı ise toprağın aşınmasıdır.
Heyelan yağış alan yerlerde etkili olurken erozyon daha çok kurak alanlarda etkili olmaktadır.
Heyelan gerçekleştiğinde toprak dev bir kütle halinde yer değiştirebilir ancak erozyonda bir anda böyle bir durum oluşması mümkün değildir.
Heyelanın da erozyonunda doğada oluşturduğu etki birbirinden çok farklıdır.
Oluştukları bölgenin eğimi heyelanda çok önemliyken erozyonun oluşması için eğimin çok da önemi yoktur.
