Dize sonlarında kullanılan anlamda değişme gösteren kelimelere uyak denir.
Uyak nedir niçin kullanılır belli bir amacı var mıdır?
“0 yana bu yana bakma
Beni âteşlere yakma”
Uyağı bulmak için sözcük kökleriyle ekleri birbirinden ayırmak gerekir. Yukarıdakidizelerin sonlarında bulunan “bakma” ve “yakma” sözcüklerinin sonlarındaki “-ma” eki aynı görevdedir, yani ikisinde de olumsuzluk ekidir. Bundan dolayı da rediftir. Bu ekler ayrıldıktan sonra iki sözcükte de ortak olan sesler “ak” sesleridir ve bu “ak” sesleri uyaktır.
Mısra içinde fazladan yapılan ve dize sonlarındaki kafiyeyle uyumlu olan ses benzerliğine iç kafiye denir.
♦ Karac’oğlan der ki, yerim içerim, Ağır saltanatla konar göçerim.
♦ Bayramdır, dünyaya yayıldı sefa çağrısı herkesten Yeni ay, kaşların gösterip çekildi bulut ve sisten
TAM UYAK
♦ Dize sonlarındaki sözcük ya da eklerde bir ünlü ile bir ünsüzden oluşan ses benzerliğinetam uyak denir.
♦ Yollarda kalan gözlerimin nûrunu yordum. Kimdir o, nasıldır diye rüzgârlara sordum.
♦ O da gelsin, o da gelsin, sen de gel! Haykırsam ufuklar boyu: – Dünya ne güzel!
ZENGİN UYAK
♦ ikiden fazla ses benzerliği esasına dayanan uyak çeşidine zengin uyak denir.
♦ Divan şiirinde yaygın olarak kullanılmıştır.
♦ Ertesi gün başladı gün doğmadan yolculuk, Soğuk bir mart sabahı… buz tutuyor her soluk.
♦ Bir aydınlık denizin sonsuz derinliğinde Yüzüyorum gözünün yeşil serinliğinde
Tunç Uyak
Zengin uyağın bir türüdür. Dize sonundaki bir sözcük olduğu gibi diğer dizenin sonunda da geçiyorsa tunç uyak vardır.
♦ Beyaz işte, aylardır gözümde tüten beyaz. Kış bitti, uzaklarda ilk ümitler gibi yaz.
♦ Gözümün nûru çocuk ve gönlümün sevinci Evimizin meleği, sanki saçılmış inci
Fuzuli rind-i şeydâdır hemişe halka rüsvâdır Sorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan usanmaz mı
Değildim ben sana mâil sen ettin aklımı zail Ben taan eyleyen gafil seni görgeç utanmaz mı
YARIM UYAK
Dize sonlarındaki sözcüklerde tek ünsüzün benzeşmesine dayalı uyak çeşidine yarım uyak denir.
♦ Yarım uyak özellikle halk şiirimizde yaygın olarak kullanılmıştır.
Uzun ünlüler (â, î, û) iki ses değerindedir. Dolayısıyla, uzun ünlülerle sağlanan uyaklar tam uyak; bir ünsüz ve bir uzun ünlüden oluşan uyaklar ise üç ses değerinde olduğundan zengin uyaktır.
♦ Mecnun, oda yandı şule-i âh ile pâk. Vamık, suya battı eşkten oldu helâk.
Mısra sonlarındaki pâk: paak / helâk: helaak arasında üç sese dayalı zengin uyak vardır.
CİNASLI UYAK
Ses bakımından aynı (sesteş), anlam bakımından farklı sözcük ya da söz öbekleriyle kurulan uyak çeşidine cinaslı uyak denir.
Deli koyun Deli kurt deli koyun Yârinden ayrılanın Adını deli koyun
Yaraydın gönül yaraydın Her yer karanlık yar aydın
Uyak çeşitleri nelerdir, uyak nedir özellikleri örnekler hakkında bilgiler aktardık.
