CÜMLE
Bir duyguyu,düşünceyi, isteği, durumu, olayı anlatan –yargı değeri taşıyan- sözcük veya sözcük dizisidir. Cümlede anlam konusu iki başlık altında incelenebilir.
ANLAM İLİŞKİLERİNE GÖRE CÜMLELER
EŞ ANLAMLI CÜMLELER Aynı düşüncenin, eş veya yakın anlamlı sözcükleri kullanarak, en az iki ayrı biçimde ifade edilmesidir. Cümle hangi sözcüklerle ve nasıl kurulursa kurulsun, biz verilen cümlelerdeki düşünceyi aramalıyız. Bunun için o cümledeki anahtar sözcükleri doğru tespit etmek ayrıca, cümlede kullanılan edat ve bağlaçlara da dikkat etmek gerekir. Gelişmiş dillerde aynı duygu, aynı düşünce veya aynı durum farklı cümlelerle anlatılabilir.
· Bir şiirin güzelliği, dışında bıraktığı kelimelerin sayısı ile doğru orantılıdır.
· Bir şiirde kullanılan kelime sayısı ne kadar az ise, şiir o kadar güzel olur.
· En iyi şiir en az sayıda kelimeyle yazılır.
· Bu bardağın yarısı suyla dolu.
· Bu bardağın yarısında su yok.
YAKIN ANLAMLI CÜMLELER
Eş anlamlı cümlelerde, biri diğerinin yerini tutabilecek iki cümle söz konusu idi. Yakın anlamlı cümlelerde ise aynı özü, aynı ruhu taşıyan iki cümle vardır.
· Hayatını insanların mutluluğuna adamıştı.
· İnsanları mutlu etmek için ömür boyu çalışmaktan zevk aldı.
Bu cümlelerin ikisinde de söz konusu kişinin ömür boyu insanların mutluluğu için çalıştığı ifade edilmektedir. Buraya kadar eş anlamlılık söz konusudur. Ancak ikinci cümlede “bu çalışmadan zevk almak” gibi bir ayrıntı vardır. Bu ayrıntı sebebiyle bu cümlelere yakın anlamlı cümle diyoruz.
· Gerçekten kitap okumak isteyenler, değişik yollara başvurarak kitabın aydınlığından yararlanabilirler.
· Örneğin kitaba ödenecek para, kitapseverler arasında bölüşülerek okumanın tadına varmak, hiç de düşünülmeyecek bir yöntem değildir.(1996/ÖYS)
KARŞIT ANLAMLI (ZIT ANLAMLI) CÜMLELER
Anlamca birbirinin zıddı olan sözcüklerin kullanılmasıyla kurulan cümlelerdir. Bu durum iki cümle arasında da söz konusu olabilir. Karşıt durumların bir arada verilmesi anlatılan durum veya eserin iki yönünün de gösterilmesini sağlar ve anlatımı tekdüzelikten, monotonluktan kuratrır.
· Dostunuzu, bir gün kendisinden nefret edecekmiş gibi sevin; ondan, bir gün kendisini sevecekmiş gibi nefret edin. · Bugün sevindiğim şeye yarın üzülebilirim.
· Dışarısı günlük güneşlik, sımsıcak, halbuki burada paltolarımız bile bizi ısıtmaya yetmiyor.
Dikkat · Karşıtlık ile olumsuzluk birbirinden farklı kavramlardır. Bu nedenle bir sözcüğün olumsuzu ile olumsuzu arasında zıtlık yoktur. Çünkü zıtlık, farklı iki kavram arasında olur:
· Merdivenden iniyordu.
· Merdivenden inmiyordu.(olumsuz)
· Merdivenden çıkıyordu.(karşıt)
NEDEN – SONUÇ CÜMLELERİ Yüklem durumundaki eylemin, asıl anlatılmak istenen yargının gerçekleşme sebebinin belirtildiği cümlelerdir. Bu cümlelerin yüklemine “niçin?” , “neden?” soruları sorulduğunda bu sorular cevapsız kalmaz. Yan cümle temel cümlede anlatılan eylemin niçin gerçekleştiğini ya da gerçekleşmediğini belirtir.
Neden-sonuç cümlelerinde sebep edatları kullanılır.
· Sana yardım etmek için geldim.
· Okulların açılmasıyla masraflar arttı.
· Bir daha görüşemeyiz diye üzülüyor.
· Seni uyandırmayalım diye radyoyu açmadık.
· Derse yetişmek için erken kalktım.
· Konuşmasını yapmak üzere kürsüye geldi.
Bazı zarf-fiil ekleri ve isim çekim ekleri kullanılır.
· Fazla ışık gözlerime zararlı olduğundan perdeleri çektim.
· Misafir geldiğinden sinemaya gidemediler.
· Soğuklardan elleri ince ince yarılmıştı.
Sebep-sonuç ilişkisi bağımsız iki cümle ile de ifade edilebilir.
· Çiçekleri gece sula; daha çabuk büyür.
· Bir daha böyle konuşma; beni üzüyorsun.
· Şu an bir şey söyleyemem; kitabı henüz bitirmedim.
Bu örneklerde birinci cümlede ifade edilen eylem, ikinci cümlede ifade edilen eylemin nedeni durumundadır. Buna “gerekçe” de denmektedir. Bu tür ifadelerde sebep cümlesi ile sonuç cümlesinin yerleri değiştirilebilir. “Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisi kendinden önceki cümlenin gerekçesi durumundadır?” türünde çıkan soruları doğru cevaplamak için şöyle bir yola başvurulabilir: Eğer bir cümlede ifade edilen eylemin nedeni soruluyorsa bu eyleme “Niçin?”, “Neden?” soruları sorulur. Hangi cümle bu sorunun cevabı ise sebep veya gerekçe olan cümle budur.
KOŞUL CÜMLELERİ Birinin gerçekleşmesi diğerinin gerçekleşmesi koşuluna bağlı cümlelerdir. Koşullu cümlelerde birinci bölüm koşul, ikinci bölüm de o koşula bağlı olarak ortaya çıkan sonuçtur.
Koşul anlamı-se(-sa), ise ve bazı zarf-fiil ekleriyle (-dıkça, -dikçe) sağlanır.
· Beni arasa, kendisiyle görüşürüz.
· Ne demek istediğimi, bu şiiri okursa anlar.
· Güldükçe güller açılır, ağladıkça inciler saçılır.
Dikkat · Cümleye istek, dilek anlamı katan –se, -sa ile koşul anlamı veren –se, -sa’yı karıştırmamak gerekir. · İstek cümlelerinde –se, -sa eki almasına rağmen, koşul anlamı yoktur. ·Otobüsle gelmese de trenle gelse. · Öyle yapmasa da böyle yapsa.
KARŞILAŞTIRMA CÜMLELERİ Karşılaştırma, iki birim, iki nesne, iki kişi arasında yapılan bir kıyaslamadır. Karşılaştırmanın gerçekleşmesi bir değer yargısı veya bir ölçünün ortaya konmasına bağlıdır. Karşılaştırma; benzerlik, farklılık, üstünlük gibi değişik durumları ifade etmek amacıyla yapılır. Bunun için benzetme edatları, karşılaştırma edatları kullanılır. “en, daha, biraz, -den çok, -den az, -den iyi” vb. sözcükler ve ekler kullanılarak yapılabilir.
· Bundan daha tembel birini bulamadın mı?
· Bu çalışmayla daha iyi bir puan alabilirdin.
· Sıhhatim düne göre hayli iyi sayılır.
· Tiyatro da sinema kadar etkili bir sanattır.
· Bu olaya hiçbiriniz benim kadar sevinemezsiniz.
SEZGİ-TAHMİN CÜMLELERİ Bir olayın, henüz gerçekleşmeden olacağını hissetmektir. Bu daha çok insanın içine doğan bir duygudur. Tahmin ise daha çok; akla, sezgiye veya bazı verilere dayanarak gelecekteki bir şeyi, bir olayı kestirmektir.
· Bu konuşmalardan sonra benden bir şey isteyeceğini anlamıştım.
· Sesini çıkarmamandan, oraya gitmeyeceğini anlamıştım.
ÖNYARGI CÜMLELERİ Bir kimse veya şeyle ilgili olarak belirli şartlara, olay veya görüntülere dayanarak önceden edinilmiş olumlu ya da olumsuz yargıdır.
· Bu roman Peyami Safa’nın ise güzeldir.
· O, bu konuda doğru haber yazmaz.
· Bu film varken o programın izleneceğini pek sanmıyorum.
EŞİTLİK ANLAMI TAŞIYAN CÜMLELER Eşitlik, bir şeyin hak geçmeyecek şekilde bölüştürülmesi, paylaşılması; bir bütünden herkesin aynı oranda pay alması demektir.
· Ekmeği tam ortasından bölerek yarısını kardeşime verdim.
· Bu şirketteki ortaklığımız yarı yarıyadır.
· Pehlivanlar yenişemeden berabere kaldılar.
OLASILIK CÜMLELERİ Olasılık, bir eylemin gerçekleşme ihtimalidir. Bunu ifade eden ipucu ve sözcükler “olabilir, sanırım, galiba, belki” gibi sözcüklerdir.
· Geç kaldık, sanırım gitmişlerdir.
· Hava kapalı, galiba gelemeyecekler.
HAYIFLANMA CÜMLELERİ Hayıflanma, bir durum karşısında üzüntü duymaktır. Hayıflanmada özne edilgendir. Üzüntü duyulan şeyde özne etken değildir. Pişmanlıkta öznenin yaptığı bir eyleme karşı duyulan bir tepki söz konusuyken, hayıflanmada olayın doğal akışı içinde gerçekleşmesi söz konusudur. Bu durumu ifade eden sözcükler “eyvah, yazık” gibi sözcüklerdir.
· Yaz göç ediyor, ne yazık yine güz.
· Eyvah, ne yer, ne yar kaldı; gönlüm dolu ah u zar kaldı.
YAKINMA CÜMLELERİ Yakınma, bir durumdan memnun olmamak, sızlanmak, huzursuzluğunu dile getirmek demektir. · Konudan konuya atlayan, başlığı ile içeriği birbirine uymayan yazılar bizi çok yormaktadır.
· Bu konuda, bilen bilmeyen herkes konuştuğu için bir türlü işimizi yapamıyoruz.
· Keşke o gün sinemaya götürmeseydim.
· Ona yüz kere söyle, dinlemez ki!
· Bir de aldığı gibi getirmesini öğrense.
TANIM CÜMLELERİ Bir varlığa, bir şeye özgü niteliklerin belirtilmesidir. Tanımda esas olan, bir nesnenin veya şeyin değişmez, özel niteliklerini saymak ve kavramı bütün öğeleriyle, eksiksiz ve sabit bir cümle halinde belirtmektir. En kısa şekliyle tanım “bu nedir?” sorusuna cevap veren cümlelerdir.
· Bir işte veya bir yerde kullanılan eşya veya aletlerin tamamına takım denir.
· Duygu planı, bir duyguyu anlatmak için yapılan plandır.
· Lirik şiir, duyguların çok etkili ve coşkulu bir biçimde dile getirildiği şiir türüdür.
ÖNERİ CÜMLELERİ Bir sorunu çözmek üzere ileri sürülen görüş veya düşünceye öneri denir.“Bana göre şöyle olabilir” sözü önerinin temel mantığıdır.
· Türk şiir geleneğine bağlı kalmakla beraber Fransız şiirinden de yaralanalım.
