Fiilde Çatı Nedir? Örnekler İle Fiil Çatısı Konu Anlatımı
Fiilde çatı konusu; yüklem, özne, nesne ilişkisini anlatan Türkçe dil bilgisi konuları içinde yer alır. Öğrenciler için oldukça zorlayıcı konulardan bir tanesi olan fiilde çatı konusu ayrıntıları olan dilbilgisi konular içinde yer alır. Küçük noktaları sayesinde öğrenciler konu ile ilgili tüm detayları kavrayarak fiilde çatı konusuna hakim olabilir.
Örneklerle Fiilde Çatı Konu Anlatımı
Fiilde çatı konusunda yüklem, özne, nesne konuları arasındaki ilişkisi yer almaktadır. Fiilde çatı iki ana başlık altında incelenir. Özne yüklem ilişkisine göre fiiller etken fiil ve edilgen fiil dönüşlü fiil ve işteş fiil olarak 4 alt başlığa ayrılır. Nesne yüklem ilişkisine göre fiiller geçişli fiil, geçişsiz fiil, oldurgan fiil ettirgen fiil olarak 4 alt başlıkta incelenir.
Özne Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
Etken fiil
İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.
Örnek:
‘Babam her gün kitap okuyor.’ cümlesinde okuma işini yapan kişi bulunur. İş yapan gerçek bir öznedir.
Edilgen fiil
Fiilde işi yapan gerçek bir özne olmayan fiillere edilgen fiil denir.
Örnek:
‘futbolcu kırmızı kartla oyundan atıldı.’ cümlesinde atma işini gerçekleştiren kişi yoktur.
Dönüşlü fiil
İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Etken fiillere –l ve -n ekleri getirilerek yapılır.
Örnek:
‘Ahmet maçı kazanınca sevindi.’ cümlesinde işi yapan Ahmet olduğu gibi işten etkilenen de yine Ahmet’tir.
İşteş fiil
Örnek:
Fiilde anlatılan işin birden fazla kişi ya da varlık tarafından birlikte ve karşılıklı yapıldığı anlamı çıkan fiillere işteş fiil denir.
Örnek:
‘Çocuklar bahçede top oynuyor.’ – birlikte yapma anlamı vardır.
‘iki çocuk tartıştı.’ – karşılıklı yapma anlamı vardır.
Nesne Yüklem İlişkisine Göre Fiil Çatısı
Geçişli fiil
Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir.
Örnek:
‘içeriden su getirdi.’ cümlesinde getirmek eyleminden etkilenen varlık sudur.
Geçişsiz fiil
Nesne almayan yani ‘neyi ve kimi’ sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir.
Örnek:
‘Dayımlar bugün tatile gidiyor.’ cümlesinde gitmek eylemi nesne almamıştır.
Oldurgan fiil
Geçişsiz fiillere ‘-r, -t, -tır’ ekleri getirilerek fiilin geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiilleri oldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali ‘ne, neyi, kim’ sorularına cevap verirken, ikinci hali ‘-r, t, -tır’ eklerini alır ve bu sorulara cevap vermez.
Örnek:
‘Bardakları elinden düşürdü.’ cümlesinde düşmek sözcüğü geçişsizdir. Bu fiil eki alarak geçişli hale getirilmiştir.
Ettirgen fiil
Geçişli fillerin ‘-r,-t,-tır’ geçişlilik derecesinin artırılması ile oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir.
Örnek:
‘Kitabı öğrencilere okuttu.’ cümlesinde ‘okumak’ geçişli bu fiilden türetilen ‘okutmak’ da ettirgen fiildir.
Yazı kaynağı : www.milliyet.com.tr
Fiilde Çatı Konu Anlatımı ve Örnek Soru Çözümü
TÜRKÇE
FİİLDE ÇATI
Parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisinde geçişsizken aldığı ekle geçişli olmuş bir eylem vardır?
Yazı kaynağı : kunduz.com
Fiilde Çatı Nedir? Fiilde Çatı Konu Anlatımı
Fiilde Çatı
Türkçede her bir konunun birbiriyle bağlantısı olduğunu, her birinin bir zincirin halkası gibi birbirine sarıldığını belirterek; fiilde çatı konusunu daha rahat anlayabilmeniz için “cümlenin ögeleri, fiiller ve ekler” konularını daha önce öğrenmiş olmanızı tavsiye ediyoruz. Peki neden özellikle bu konular? Çünkü “fiilde çatı” konusu ile ilgili sorularda;
1) İlk olarak cümledeki yüklem bulunmakta,
2) Daha sonra bu yüklemin fiil olup olmadığı tespit edilmekte,
3) Yüklemin fiil olduğu anlaşıldıktan sonra bu eylemin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisi incelenmekte,
4) Bunu incelerken de ayrıca fiilin içinde bulunan bazı ekler de göz önünde bulundurulmaktadır.
O halde “Yüklem olan fiilin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisine “fiilde çatı” denir.” tanımını kullanabiliriz. Bu tanıma dikkat ettiğinizde çatı konusunun sadece yüklemi fiil olan cümlelerde incelenebildiğini görebilirsiniz. Yani yüklemi isim olan cümlelerde (isim cümleleri) çatı konusunu incelemeniz mümkün değildir. Özellikle bu durumla ilgili “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, çatı özelliği aranmaz?” gibi bir soru kalıbı ile karşılaşırsınız. Bu soru kalıbında bizden istenen yüklemi isim olan cümleyi bulmamızdır. Örneğin aşağıdaki cümlelerde fiil çatısı aranmaz.
Fiilde çatı konusu, eylemin cümledeki nesneyle ve özneyle olan ilişkisi bakımından ikiye ayrılmaktadır:
1. Nesnesine Göre Fiiller
a. Geçişli Fiil
b. Geçişsiz Fiil
c. Oldurgan fiiller
d. Ettirgen fiiller
2. Öznesine Göre Fiiller
a. Etken Fiil
b. Edilgen Fiil
c. Dönüşlü fiiller
d. İşteş fiiller
1-NESNESİNE GÖRE FİİLLER
a) GEÇİŞLİ FİİLLER:
Geçişli Fiil Nedir? Özellikleri Nelerdir:
Geçişli Fiillere Örnek Sözcükler:
ONU / sil(mek), yıka(mak), al(mak), engelle(mek), çıkar(mak), bul(mak), şişir(mek), selamla(mak), salla(mak), öp(mek), söyle(mek), bekle(mek), çek(mek), çiz (mek), sev(mek), dolaş(mak), oku(mak), karşıla(mak), terk et(mek), hisset(mek), yaşa(mak), anla(mak) vb.
Geçişli Fiillere Örnek Cümleler:
– Neyi tamir etti = bozulan televizyonu = Nesne = Geçişli fiil
– Ne aldım = meyve ve sebze = Nesne = Geçişli fiil
– Neyi yerdi = Soğanı = Nesne = Geçişli fiil
UYARI: Bir fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnenin bulunması şart değildir! Yüklemi geçişli fiil olduğu halde bazı cümlelerde nesne bulunmaz; yani yükleme sorulan “neyi, kimi, ne” sorularına cevap verebilen bir nesnenin cümle içinde varlığından söz edilemez (Bu duruma bir nevi “gizli nesne” denilebilir.). Böyle durumlarda, cümlenin yüklemi olan fiilin başına “onu” kelimesini getirerek fiilin aslında geçişli olduğunun sağlamasını yapabiliriz ya da cümleye uygun bir nesne getirebiliriz.
Yüklem = bekledim.
Kim bekledi = ben = Gizli özne
Nerede bekledim = Havalimanında = Dolaylı tümleç
Ne kadar bekledim= yaklaşık yarım saat = Zarf tümleci
-Yukarıdaki cümlede nesne bulunmadığı halde; yüklem “onu bekledim”şeklinde kullanılabildiği için ya da “kardeşimi bekledim” şeklinde bir dışarıdan bir nesne getirilebildiği için geçişli bir fiildir.
b) GEÇİŞSİZ FİİLLER:
Geçişsiz Fiil Nedir? Özellikleri Nelerdir:
Geçişli Fiillere Örnek Sözcükler:
ONU / uyu(mak), sızlan(mak), uzan(mak), ağla(mak), çök(mek), sevin(mek), yıkan(mak), kork(mak), ak(mak), değiş(mek), gül(mek), keyiflen(mek), birik(mek), taşın(mak), sus(mak), küs(mek) vb.
Geçişsiz Fiillere Örnek Cümleler:
neyi içine kapandı ?
kimi içine kapandı ? = cevap yok çünkü nesnesi yok = yüklem geçişsiz fiildir
ne içine kapandı ?
neyi sarıldı?
kimi sarıldı? = nesne yok = geçişsiz fiil
ne sarıldı?
neyi uzandı ?
kimi uzandı ? = cevap yok çünkü nesnesi yok = geçişsiz fiil
ne uzandı ?
UYARI: Dilimizde bazı kelimeler cümle içinde kazandıkları anlamları ile hem geçişli hem de geçişsiz şekilde kullanılabilmektedir. Aklınıza gelen bazı örneklerin geçişli mi geçişsiz mi olduğunu net çıkaramadığınızda bu uyarıyı hatırlamanızda fayda var. Siz de tereddüte düştüğünüz fiili hem geçişli hem geçişsiz olacak şekilde cümle içinde kullanmaya çalışabilirsiniz.
c) OLDURGAN ÇATILI FİİLLER:
Oldurgan Fiil Nedir?: Geçişsiz bir fiilin “-r, -t, -tır” eklerinden birini almasıyla geçişli hale getirilmesiyle oluşan fiile “oldurgan çatılı fiil” denilmektedir. Bu ekler sözcüğe eklenirken ses olaylarına göre “-r, -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r, / -t, -(ı)t, -(i)t, -(u)t, -(ü)t / -dır, -dir, -dur, -dür, tır, tir, tur, tür” şekillerini de alabilirler.
Oldurgan Fiil Nasıl Bulunur?: Öncelikle fiilin köküne bakılır. Fiilin kökü geçişsiz ise ve bu kök oldurgan yapan “-r, -t, -tır” ekleriyle geçişli hale getirilmişse bu fiilin nesnesine göre oldurgan bir fiil olduğu anlaşılır. Oldurgan fiillerde eylem bizzat özne tarafından gerçekleştirir.
Oldurgan Fiil Örnekleri:
Geçişsiz fiil Oldurgan Eylem
Onu / uyu-mak > Onu/ uyu-t–mak
Onu / kaç-mak > Onu/ kaç-ır–mak
Onu / düş-mek > Onu/ düş-ür–mek
Onu / gül-mek > Onu/ gül-dür–mek
Onu / ağla-mak > Onu/ ağla-t–mak
Oldurgan Fiillere Örnek Cümleler:
* Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu.
* Misafirleri için bütün bir hindiyi pişirdi.
* Oyuncularını iki gün boyunca dinlendirdi.
d) ETTİRGEN ÇATILI FİİLLER:
Ettirgen Fiil Nedir?: Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine “-r, -t, -tır” eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan, bunun sonucunda geçişlilik derecesi arttırılan (bir nevi çift geçişli) fiillere “ettirgen çatılı eylemler” denir.
Ettirgen Fiil Nasıl Bulunur?: Fiilin köküne bakılır. Fiilin kökü geçişli ise ve bu kökün ettirgenlik yapan “-r, -t, -tır” ekleri sayesinde geçişlilik derecesi arttırılmışsa bu fiilin nesnesine göre ettirgen bir fiil olduğu anlaşılır.
Ettirgen Fiil Örnekleri:
Geçişli Fiil Ettirgen Eylem Ettirgen Eylem
Onu / temizle-mek > Onu / temizle-t-mek > Onu / temizle-t–tir-mek
Onu / sil-mek > Onu / sil-dir-mek > Onu / sil-dir–t-mek
Onu / bul-mak > Onu / bul-dur-mak > Onu / bul-dur–t-mak
Onu / kes-mek > Onu / kes-tir-mek > Onu / kes-tir–t-mek
Onu / iç-mek > Onu / iç-ir-mek –
Not: Ettirgen fiillerde, eylem çoğunlukla özne tarafından değil de bir aracı tarafından yapılır, özne işi ya ikinci bir kişiye yaptırır ya da ikinci kişiyi aracı koyarak üçüncü kişiye yaptırır.
Ettirgen Fiillere Örnek Cümleler:
Ettirgen ile Oldurgan Arasındaki Fark Nedir?
1-İkisi de “-r, -t, -tır” eklerini alırlar.
2-Bu ekler ettirgen fiilde geçişli bir köke, oldurgan fiilde ise geçişsiz köke gelir.
3-Ettirgen fiillerde işi yapan bir aracı bulunurken, oldurgan fiilde böyle bir aracı bulunmaz, özne doğrudan fiili kendi gerçekleştirir.
2-ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
Fiilde çatı konusu ile ilgili yukarıda anlatılanların hepsinde bizi cümlenin “nesnesi” ilgilendirirken, artık cümledeki “gerçek özne, gizli özne, sözde özne” gibi özne çeşitleri ilgilendireceğinden, öznenin yüklem ile olan ilişkisi inceleyeceğiz. Öznenin; eylemi kendi yapıp yapmaması, başkasının yaptığı işten etkilenmesi, kendi yaptığı işten yine kendi etkilenmesi ve eylemi başkalarıyla ortak yapması bakımından ayrılan “etken”, “edilgen”, “dönüşlü” ve “işteş” başlıklarını aşağıda örneklerle açıklamaya çalıştık.
a) ETKEN FİİLLER:
Cümlede bildirilen işin, hareketin gerçek özne tarafından bizzat gerçekleştirildiği fiillere “etken fiil” denir. Etken çatılı fiillere, gerçek öznenin aktif olduğu fiiller de diyebiliriz. Peki gerçek özne nedir?
“Yüklemin anlattığı işi üstüne almış, yargının oluşmasını sağlamış, yüklemin bildirdiği işi bizzat kendisi yapan öznelerdir. Gerçek özneler cümlenin içinde açık şekilde bulunup bulunmamasına gizli özne ve açık özne şeklinde iki şekilde bulunabilir.”
Örneğin; “Çocuklar kitaplarını unuttular.” cümlesindeki unuttular eylemi etkendir. Çünkü eylemi yapan özne bellidir (çocuklar) ve aktiftir. “Balıkçılar, ağları çekti.” cümlesindeki “çekti” eylemi de etkendir. Çünkü çekme eylemini yapan özne “balıkçılardır” bellidir ve özne gerçek öznedir.
Bu fiiller “-l, -n” çatı ekleri almazlar. Doğrudan doğruya kendi anlamlarıyla kullanılırlar.
Etken Çatılı Cümle Örnekleri:
UYARI: Gizli özne de cümledeki eylemi bizzat kendisi yaptığından gerçek özne olarak incelenir, bu yüzden cümlede özne gizli şekilde verilse bile yüklem etken çatılı fiil olur. Biz gizli öznenin varlığını yüklemdeki şahıs ekinden anlarız. Yukarıdaki son iki cümle de bu duruma örnektir.
b) EDİLGEN FİİLLER:
Etken çatılı fiillere “-l, veya –n” çatı eklerinden uygun olanı getirdiğimizde, fiil “kim tarafından yapıldığı belli olmayan” bir anlam kazanır. Çatı eki almış olan, bu yüzden de eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlığın belli olmadığı fiillere “edilgen çatılı fiiller” diyoruz. Örneğin;
ÖNEMLİ: Edilgen eylemle kurulmuş cümlelerde özne, gerçek özne değildir. Aslında normalde nesne görevindeki öğe, gerçek özne belli olmadığından özne görevini üzerine almakta ve sözde özne olmaktadır.
Örneğin “Ağlar çekildi.” cümlesinde çekme işini yapanlar (yani gerçek özne) belli değildir. Ağlar sadece çekme işinden etkilenen durumundadır. Bu nedenle sözde öznedir. “Çocuklar evde unutuldu.” Cümlesinde de çocuklar etken (aktif) değil edilgendir. Çünkü unutma eylemini yapanlar başkalarıdır ve belli değildir. Edilgen fiillere “kim tarafından” sorusunu sorarsanız cümlede hiçbir öge size cevap vermeyecektir.
UYARI: Edilgen eylemlerin gerçek özneleri kimi zaman örtülü özne şeklinde cümlede yer alabilir. Örtülü öznelerin olduğu cümlelerde yüklemde “-l, ve -n” edilgenlik eki yer alır. Peki örtülü özne neydi hatırlayalım:
“Örtülü Özne= Edilgen çatılı fillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde, hem işi yapan hem de işten etkilenen varlık birlikte yer almasına rağmen, işi yapan varlık “-ce” eki veya “tarafından” gibi yardımcı bir sözcükle birlikte kullanıldığından açık özne özelliği göstermez. Böyle bir durumda işi yapan varlık örtülü özne olarak kabul edilir.”
c) DÖNÜŞLÜ FİİLLER:
Dönüşlü fiiller de, edilgen fiiller gibi, eylem kök ya da gövdelerinde “-l, –n” çatı ekleri getirilerek yapılan eylemlerdir. Peki dönüşlü fiillerin edilgen fiillerden farkı nedir? Dönüşlü fiillerde eylemin kim tarafından yapıldığı bilinmekte (gerçek özne) ve bu yapılan işten etkilenen yine özne olmaktadır. Yani işi yapan da işten etkilenen de öznenin kendisidir.
Örneğin;
DİKKAT: Cansız öznelerin eylemleri dönüşlü olamaz. Örneğin “Salon akşam için hazırlandı.” cümlesindeki fiil çatısı öznesine göre dönüşlü değil edilgendir. Çünkü salon kendi kendine hazırlanamayacağı için hazırlayanlar başkalarıdır. Ancak “Merve akşamki toplantı için hazırlandı.” cümlesindeki hazırlandı eylemi dönüşlüdür. Çünkü Merve kendi kendini toplantıya hazırlamaktadır.
DİKKAT: Edilgen ve dönüşlü fiillerin her ikisi de “l” ve “n” çatı eki aldıklarından birbiriyle karıştırılabilmektedir. Edilgen fiillerde “başkası tarafından”, dönüşlü fiillerde ise “kendi kendine” yapma anlamı vardır.
Sokaktaki bütün çöpler temizlendi. (başkası tarafından = edilgen)
Köpeği, üzerine bulaşan çamurdan silkinerek temizlendi. (kendi kendine = dönüşlü)
UYARI: Doğa olaylarında “kendi kendine yapma anlamı değil” “kendi kendine olma” anlamı vardır.
Hava birdenbire değişti.
Su duruldu, yağmur dindi. vb
d) İŞTEŞ FİLLER:
İşteş fiiller, eylem kök ya da gövdelerine “ş” çatı ekinin getirilmesiyle oluşturulur. Bu ek, sesli harf ile biten fiil tabanlarına “-ş” şekliyle; sessiz harf ile bitenlere ise, ünlü uyumu doğrultusunda “-ış, -iş, -uş, -üş” biçimiyle eklenir. Fiilin belirttiği iş bu ek sayesinde; birden fazla kişi tarafından ya “karşılıklı olarak” ya da “birlikte/beraberce” yapılma anlamı kazanır. İşteş fiil olması için fiil bu iki unsurdan birini mutlaka anlamca taşımalıdır.
d.1) Bir işi karşılıklı yapma anlamı: Bir işin karşılıklı yapılabilmesi için için en az iki kişiye ihtiyaç vardır, bunu işteşlik eki sağlamaktadır. Burada eylemi yapanlar aynı işi yaparken kendilerini hedef alırlar. Örneğin;
Karşılıklı Yapılan İşteş Fiil örnekleri: dövüş(mek), vuruş(mak), kucaklaş(mak), selamlaş(mak), itiş(mek), tartış(mak), haberleş(mek), atış(mak), öpüş(mek), araş(mak), görüş(mek), seviş(mek), buluş(mak), yazış(mak), anlaş(mak), çekiş(mek), bağrış(mak), çatış(mak), karşılaş(mak), ödeş(mek), vb.
d.2) Bir işi birlikte yapma anlamı: Eylem yine birden çok kişi tarafından aynı yerde ve aynı anda yapılmaktadır. Bu kez özneler ortak bir hedef üzerine birlikte hareket ederler.
Birlikte Yapılan İşteş Fiil Örnekleri: uçuş(mak), ağlaş(mak), kaçış(mak), ötüş(mek), bekleş(mek), gülüş(mek), koşuş(mak), doluş(mak), meleş(mek), kapış(mak), vb.
DİKKAT: Fiilerden bazıları doğrudan “ş” işteşlik eki almadığı halde, kalıplaşarak birden fazla kişi tarafından yapılma anlamı kazandıkları için işteş olarak kabul edilirler.
ÖNEMLİ UYARI: Cümlede belirtilen işi, çoğul eki almış ya da topluluk belirten bir kelime sayesinde birden fazla kişi yapıyor gibi görünse de “ş” eki aldığı halde işteş kabul edilmeyen fiiller vardır. Burada söz konusu fiilin belirttiği işi tek kişinin yapabiliyor olmasına dikkat edilmelidir.
Örnekler:
FİİLDE ÇATI SORU KALIPLARI HAKKINDA;
— Fiilde çatı ile ilgili olarak aşağıdaki soru kalıpları ile karşılaşacaksınız;
— Nesne yüklem ilişkisinde “-r, -t, -tır” eklerine, özne yüklem ilişkisinde ise “-l, -n” çatı eklerine dikkat etmelisiniz.
— Fiilde çatı ile ilgili tüm sorularda yüklemi fiil olan cümleleri dikkate alacaksınız. Yüklemi isim olan cümlelerde fiil çatısı aramamalısınız.
Fiilde çatı ile ilgili sormak istediklerinizi veya eklemek istediklerinizi bizimle paylaşmanızı dileriz. Ayrıca fiilde çatı konusunda hazırlanmış video anlatımlarından da faydalanabilirsiniz.
