Kişniş nedir?
Bir diğer adı da aşotu olan kişniş (Coriandrum sativum), maydanozgiller (Apiaceae) familyasına ait, yıllık bir bitkidir. Kişniş bitkisinin tüm kısımları yenebilir, ancak taze yaprakları ve kurutulmuş meyveleri (kişniş tohumu da denir) yemeklerde en sık kullanılan kısımlarıdır.
Kişnişin anavatanı güney Avrupa, kuzey Afrika ve güneybatı Asya bölgeleridir. Yumuşak bir bitkidir ve boyu 50 cm civarındadır. Yaprakları maydanozu andırır. Yuvarlak meyveleri vardır, bu meyveler kurutulup baharat olarak kullanılır.
Kişniş yapraklarının limonsu bir tadı vardır ve Latin Amerika’dan Asya mutfağına kadar birçok kültürde kullanılır. Meksika ve ABD’de taze kişniş yaprakları salsa sosu ya da baharatlı çorbalar için çeşni olarak kullanılır.
Kişniş tohumu, daha doğrusu kurutulmuş kişniş meyvesi, baharat olarak kullanılır. Kişniş tohumunun baharatlı, limonumsu, keskin bir tadı vardır. Hindistan, Orta Doğu ve Asya mutfaklarında sıklıkla kullanılır. Kişniş tohumları bütün halinde turşu yapımında kullanılabilir.
Kişnişin faydaları nelerdir?
Kişnişin içerisinde 11 çeşit uçucu yağ, 6 çeşit asit, mineraller ve vitaminler bulunur. Kişnişin faydaları aşağıdaki gibidir:
1) Derideki iltihabı azaltır. Kişnişin içindeki bazı yağlar ve asitler derideki şişkinliği ve iltihabı azaltır. Aynı şekilde ödem söktürerek derideki şişliği de alır.
2) Cilt hastalıklarını tedavi eder. Kişnişin dezenfekte eden, arındırıcı, antiseptik, mantar önleyici ve antioksidan özellikleri vardır ve bu sayede cildi egzama, cilt kuruluğu, mantar enfeksiyonu gibi hastalıklardan arındırır.
3) Kolesterol seviyesini düşürür. Kişnişin içindeki bazı sağlıklı uçucu yağlar, kandaki kolesterol seviyesinin düşürülmesinde çok etkilidir. Kandaki kötü kolesterolün (LDL kolesterol) azalmasını ve iyi kolesterolün (HDL) artmasını sağlayarak kalp ve damar hastalıkları riskini azaltır.
4) İshali keser. Kişnişin içindeki borneol ve linalool gibi uçucu yağlar sindirim sistemini düzenleyerek mide ve bağırsak hareketlerini kontrol eder, böylece ishali de önler. Anti bakteriyel özelliğiyle de mikrop ve mantarlardan kaynaklanan ishalin tedavisinde kullanılır. Aynı şekilde kusma, mide bulantısı ve mide rahatsızlıklarına da iyi gelir.
5) Tansiyonu düzenler. Yüksek tansiyon hastalarında yapılan deneylerde kişniş tüketmenin tansiyon seviyesini düzenlediği tespit edilmiştir. Kişniş, kan damarlarını rahatlatarak kan basıncını düşürür, böylece yüksek tansiyon problemine karşı savaşır ve inme, kalp krizi gibi sorunların riskini azaltır.
6) Ağız yaralarını tedavi eder. Etkili bir antiseptik olan kişniş, mikrop öldürücü ve iyileştirici etkisiyle ağızdaki yara ve ülserlerin kötüye gitmesini engeller ve iyileşme hızını artırır. Nefes kokusunu da önler.
7) Kansızlığı (anemi) önler. Demir içeriği yüksek olan bu bitki, kansızlık sorunu olan kişiler için birebirdir. Kansızlığın en yaygın sebebi demir eksikliği olduğundan, kişniş vücuda ihtiyacı olan demiri sağlamaya yardım eder.
8) Alerjiye iyi gelir. Yapılan araştırmalarda kişnişin mevsimler alerji ve alerjik rinit rahatsızlıklarına iyi gelen bir bitki olduğu saptanmıştır. Kişniş yağı ayrıca besin, hayvan, bitki alerjilerine de iyi gelmektedir.
9) Kemikleri güçlendirir. İçerisinde bolca kalsiyum bulunan kişniş bitkisi kemikleri korur ve güçlenmelerini sağlar. Özellikle kemik erimesini önlemekte çok etkilidir.
10) Sindirime yardımcıdır. Midede bazı enzimlerin salgılanmasını tetikleyen kişniş, bağırsak ve mide hareketlerini düzenleyerek sindirimi kolaylaştırır.
11) Adet döngüsünü düzenler. Kişniş, kadınlarda hormonları etkileyerek adet dönemindeki ağrıyı azaltır ve menstürasyon döngüsünü düzenler.
12) Göze iyi gelir. A ve C vitamini, fosfor gibi mineraller açısından zengin olduğundan, kişniş göz hastalıklarını önleyerek gözdeki basıncı azaltır ve gözü dinlendirir. Yaşa bağlı göz hastalıklarını da önler.
13) Diyabet hastalarına iyi gelir. Kişniş, endokrin bezlerinde uyarıcı etkiye sahiptir ve kandaki insülin hormonunun salgısının düzenlenmesine, kandaki şekerin normal bir şekilde emilmesine ve kan şekeri seviyesinin azalmasına yardımcı olur.
Kişniş nasıl kullanılır?
Kişniş yaprakları, taze kişniş olarak da bilinir ve keskin bir aromaya sahiptir. Yaprakları tohumundan daha değişik bir aromaya sahiptir ve tadı limonu andırır. Güney Asya mutfağında, özellikle salatalarda, Çin ve Tayland yemeklerinde, salsa ve guacamole soslarda çeşni olarak kullanılır. Rusya’da salatalara katılmaktadır. Portekiz’de çorbalara katılır. Hint yemeklerinde çeşni olarak kullanılır. Kişniş yaprağı genellikle yemeği servis etmeden önce çiğ olarak yemeğin üzerine konur, çünkü ısı tatlarını bozabilir.
Kişniş tohumu aslında kişnişin kurutulmuş meyveleridir. Minik toplar şeklindedir ve baharat olarak kullanılır. Ezildiği zaman limonumsu bir tat verir. Cevizimsi, baharatlı, portakalı andıran bir tadı vardır. Bu meyvelerden elde edilen uçucu yağlar Fas, Hindistan ve Avustralya’da kullanılmaktadır. Almanya ve Güney Afrika’da kişniş tohumu sosis yapımında kullanılır. Rusya ve Avrupa’da ise kişniş tohumu çavdar ekmeğinde (Borodinsky ekmeği) kullanılabilir.
Kişniş nasıl yetişir?
1) Ekim işlemi:
Kişniş tohumlarını bahar mevsiminde ya da sonbahar mevsiminde ekmek uygundur. Ekim için güneş alan bir cephe seçmek önemlidir, böylece kişniş bitkisi kendi kendine tohum üretebilir. Havalar ısınmaya başlayınca fideler çiçeklenecek ve meyve vermeye başlayacaktır. Tohumların iyi drene edilmiş toprağa ekilmesi ve sıra aralarında 25-30’ar santim boşluk bulunması gerekir. Tohumlar 1 cm kadar derine gömülür. Tohumların ve toprağın nemli kalması önemlidir, bu yüzden düzenli olarak sulanması gerekir.
2) Bakımı:
Yetişme mevsimi boyunca tohumlar düzenli olarak sulanmalıdır. Bitki filizlenmeye başlayınca çok fazla suya ihtiyaç duymaz ancak yine de nemli kalması gerekir. Aşırı sulamadan kaçınılmalıdır. Büyüme döneminde bir ya da iki kez nitrojenli gübrelerle gübreleme işlemi yapılmalıdır. 8 metrelik bir sıra için çeyrek ölçü gübre yeterli olacaktır. Çok fazla gübre kullanılmamalıdır. Yabani otları önlemek için, bitki topraktan çıkar çıkmaz etrafını malç ile çevirin.
3) Hasat işlemi ve saklanması:
Daha fazla uzamamışken hasat edilebilir. Kişniş kendi anızını yetiştirmeye başladığında, tohumlar döküldüğü zaman bitkiyi kesin. Uzun yapraklar, bitkiden bağımsız olarak da kesip tüketilebilir.
Kişniş tohumlarını saklamak için, bitki kahverengiye dönmeye başlayınca tohum başlarını kesin ve kağıt bir poşete koyun. Bitki kuruyana ve tohumlar düşene dek poşeti asın. Daha sonra tohumları alın ve iyi mühürlenmiş saklama kaplarında muhafaza edin.
Kaynaklar:
https://en.wikipedia.org/wiki/Coriander
https://www.almanac.com/plant/coriander-and-cilantro
